بررسی وضعیت ایمنی و بهداشت محیط مدارس شهری و روستایی شهرستان اندیکا

مقدمه
تأمین و ایجاد شرایط مطلوب بهداشتی مدارس و آموزشگاه‌ها در جهت افزایش راندمان آموزش در بین کودکان که 18 درصد جمعیت کل جهان را تشکیل می‌دهند یکی از مهم‌ترین وظایف سیستم آموزش در تمام جهان است [1]. مدارس نقش بسیار مهمی در پرورش دانش‌آموزان ایفا می‌کنند. در صورتی که اصول بهداشت در مدارس رعایت نشود ممکن است سلامت دانش‌آموزان به خطر بیفتد. مربی بهداشت می‌تواند در ارتقای وضعیت بهداشت مدارس مؤثر باشد. رسیدگی و توجه به وضعیت بهداشت محیط و ایمنی مدارس می‌توانند به‌طور قابل توجهی در پیشگیری از بروز بیماری‌های مزمن تنفسی و اسکلتی-عضلانی موثر بوده و از وارد آمدن هزینه‌های سنگین درمانی به بخش بهداشت و درمان جلوگیری کند [2]. مدارس به عنوان خانه دوم بچه‎ها از نظر فرایندهای شناختی، خلاقیت و توسعه اجتماعی بچه‎ها مهم است، بنابراین از مدارس انتظار می‌رود که بهترین شرایط ممکن برای ظهور استعداد دانش‌آموزان و پیشرفت فیزیکی و ذهنی بچه‎ها از طریق ایجاد فضای آرام و مناسب و به دور از سرو صدای آزاردهنده در مدارس، تأمین شود [3]. جایگاه دانش‌آموزان در رابطه با برنامه‌ریزی مسائل بهداشتی در سطح جامعه، به دلیل آسیب‌پذیری بالای آنان از مشکلات بهداشتی و ارزش آن‎ها نزد خانواده، از اهمیت زیادی برخوردار است [2].
سالم بودن محیط مدارس در استانداردهای جهانی با متغیرهایی چون دارا بودن هوای پاکیزه، به‌کارگیری رنگ‌های آرامش‌بخش در محیط آموزشی، عدم وجود آلودگی صوتی، روشنایی و وجود نور مناسب در کلاس‌ها، وجود سیستم تهویه و تنظیم دما معنی و مفهوم می‌گیرد [4]. فاکتورهایی مانند تمیزی، محیط‌های پرجمعیت، سروصدا، روشنایی و نور محیط، فضای سبز، مساحت و موقعیت مدرسه، موقعیت صندلی، طراحی کلاس، خصوصی بودن مدرسه و حضور یا عدم حضور پنجره در یادگیری و رفتار بچه‎ها در مدرسه تأثیرگذار است [5, 6]. تحقیقات نشان داده است که بین خصوصیات فضای فیزیکی مدارس و مشکلات رفتاری دانش‌آموزان رابطه مستقیمی وجود دارد [7]. بهداشت محیط مدارس شامل تمام فعالیت‌های است که در حفظ سلامت دانش‌آموزان، پیشگیری از انتقال بیماری‌ها و ارتقای سطح بهداشت مدارس اثر دارد، به گونه‌ای که از هر لحاظ به نیازهای جسمی، روانی و اجتماعی دانش‌آموزان پاسخ دهد [2، 7، 8].
در صورت عدم رعایت بهداشت محیط مدارس دانش‌آموزان به بیماری انگلی، عفونی و اسهال مبتلا می‌شوند [9]. افزایش غیبت از مدرسه در کشورهای در حال توسعه به علت تسهیلات بهداشتی ناکافی و کاهش در ابتلا به اسهال در مدارس با افزایش خدمات بهداشتی گزارش شده است. به طوریکه نرخ بالای از بیماری‌های عفونی و مشکلات روانی در مدارس کشورهای در حال توسعه و توسعه‌یافته که در آن‌ها بچه‎ها با تسهیلات بهداشتی ناکافی و آب ناسالم در تماس هستند، ثبت شده است [10]. وضعیت نامساعد مدارس از نظر ایمنی با احتمال وقوع حوادث جراحت، ناراحتی اسکلتی و ماهیچه‌ای و خستگی همراه است [9]. بسیاری از حوادث منجر به شکستگی‌های استخوانی در مدارس از طریق تغییر در وضعیت محیطی قابل پیشگیری است [7].
سرانه ناکافی فضای آموزشی، نزدیکی مدرسه به مکان‌های غیربهداشتی و غیرایمن، قدیمی بودن ساختمان و شرایط غیربهداشتی توالت‎ها و آب خوری‌ها، وضعیت غیربهداشتی و غیرایمن کلاس درس و محوطه مدرسه، امکان برق‌گرفتگی و آتش‌سوزی، ناکافی بودن امکانات کمک‌های اولیه، نامناسب بودن تخته، میز و نیمکت دانش‌آموزان از مهم‌ترین عوامل کاهش‌دهنده سطح بهداشت محیط، ایمنی و ارگونومی در مدارس است [9]. عدم پوشش حیاط مدرسه و آلودگی خاک، دانش‌آموزان را به طور مستقیم در معرض ارگانیسم‌های بیماری‌زای موجود در خاک نظیر انواع قارچ‌‌ها، کزاز و عفونت‌های کرمی منتقله از خاک قرار می‌دهد [11]. این موارد قاعدتاً بر روی بازدهی تلاش‌های آموزشی معلمان تأثیرگذار خواهد بود [7]. مدارس می‌توانند به عنوان یک محیط در فعالیت فیزیکی و الگوی تغذیه‌ای بچه‎ها تأثیر‌گذار باشند، چون دانش‌آموزان می‌توانند از بوفه مدرسه مواد غذایی تهیه کنند یا فعالیت وزرشی آن‌ها با توجه به دسترسی به تسهیلات وزرشی متغیر است بنابراین مدارس می‌توانند با به‌کارگیری سیاست‌های و استراتژی‌های اجرای مناسب در برنامه و یا خوراکی‌های عرضه‌شده و یا امکانات ورزشی و در دسترس بچه‎ها فعالیت‌های ورزشی و تغذیه‌ای دانش‌آموزان را تحت تأثیر قرار دهد [12].
کیفیت محیط داخلی در مدرسه به وسیله موقعیت ساختمان و کیفیت محیطی آن و فاکتورهای متفاوت مرتبط با ساختمان، مانند وضعیت آن و تعمیر و نگهداری و تمیز کردن ساختمان تحت تأثیر قرار می‌گیرد. همچنین آلاینده‌های تولیدشده در داخل ساختمان، سن ساختمان و موادی که در ساختمان‌سازی به کار رفته است هم اثر‌گذار است. نتایج نشان داد که شایع‌ترین فاکتورهای IEQ مسبب ناراحتی روزانه در کلاس درس، سروصدا و هوای خفه ضعیف بود [13].
شهرستان اندیکا از شهرستان‌های بختیاری‌نشین در استان خوزستان است که در شمال شرق استان واقع شده است و شامل سه بخش مرکزی، آبژدان و چلو است. پراکندگی و موقعیت جغرافیایی شهرستان و نبود امکانات حمل‌و‌نقل عمومی، نامناسب بودن وضعیت مدارس شهرستان و عدم وجود امکانات آموزشی از جمله مشکلات آموزشی این شهرستان هستند و طبق بررسی‌هایی که انجام شده تاکنون در رابطه با وضعیت ایمنی و بهداشت محیط مدارس شهرستان اندیکا مطالعه‌ای صورت نگرفته. در صورتی که حدود 17 هزار دانش‌آموز در این شهرستان مشغول تحصیل‌اند و بیشتر مدارس فاقد تجهیزات آموزشی و فضای مناسب‌اند و عملکرد تحصیلی آن‌ها تحت تأثیر شرایط محیطی قرار دارد. بنابراین این پژوهش به مسئولین مربوطه در جهت بررسی و راه‌حل‌های مناسب جهت حل مشکلات این شهرستان در زمینه بهداشت و ایمنی مدارس کمک خواهد کرد.
روش بررسی
این پژوهش یک مطالعه توصیفی به صورت مقطعی است که وضعیت بهداشت محیطی و ایمنی مدارس شهری و روستایی شهرستان اندیکا را مورد بررسی قرار داد. در این پژوهش تعداد 40 مدرسه (9 مدرسه شهری و 31 مدرسه روستایی) بر اساس نمونه‌گیری از نوع سرشماری، انتخاب و مورد بررسی قرار گرفت. ابزار گردآوری داده‎ها در این بررسی، چک‌لیستی است که حاوی 87 سؤال در زمینه وضعیت بهداشت محیط و وضعیت ایمنی مدرسه بود. چک‌لیست از طریق مراجعه به مدارس و مشاهده، مصاحبه و اندازه‌گیری تکمیل شد. اطلاعات جمع‌آوری‌شده با استفاده از نرم‌افزار Excel و SPSS مورد تجزیه‌و‌تحلیل قرار گرفت. چک‌لیست مذکور بر اساس آیین‌نامه بهداشت محیط مدارس وزارت بهداشت تهیه شده است.

یافته‌ها
نتایج حاصل از بررسی بهداشتی مدارس شامل وضعیت بهداشتی آب مدارس، آبخوری‌ها، دستشویی‌ها، توالت و دفع فاضلاب، رعایت ماده 13 آیین‌نامه خوراکی، آرایشی، بهداشتی، دفع زباله، همچنین اتاق خدمات بهداشتی و عوامل فراهم در جدول شماره 1 آمده است.

در جدول شماره 2 وضعیت بهداشتی و ایمنی کلاس‌ها، راهروها، پله‌ها، آزمایشگاه‌ها و محوطه‌های مدارس ذکر شده است.

در جدول شماره 3 وضعیت بهداشتی و ایمنی کلاس‌ها با توجه به وضعیت نور کلاس‌ها، تابلو کلاس، رنگ کلاس، پنجره‎ها و ... آمده است.

در جدول شماره 4 وضعیت ایمنی آزمایشگاه‌ها در مدارس دارای آزمایشگاه ذکر شده است.

از کل مدارس شهری مورد‌بررسی، فقط 6 مدرسه دارای آزمایشگاه بود. 4 تا از مدارس شهری و 8 تا از مدارس روستایی بوفه داشتند. بر اساس نتایج از کل مدارس روستایی فقط 10 مدرسه دارای آزمایشگاه بودند و هر 10 مدرسه نیز دارای دستورالعمل ایمنی بودند. از کل مدارس شهری 6 مدرسه دارای آزمایشگاه بودند و هر 6 مدرسه بهداشتی بودند.
بحث 
در تمامی جوامع مراکز آموزشی و مدارس به عنوان اصلی‌ترین محیط پرورش فکری و اجتماعی دانش‌آموزان شناخته می‌شوند و می‌توانند نقش بسیار مهمی در روند پیشرفت اجتماع داشته باشند [8]. توسعه وضعیت بهداشت محیط و ایمنی مدارس در راستای رشد و موفقیت دانش‌آموزان ضروری است [14]. 
بررسی وضعیت تسهیلات بهداشتی بر اساس جدول شماره 1 نشان می‌دهد که 77/8 درصد مدارس شهری و 80/6 درصد روستایی به آب آشامیدنی سالم دسترسی داشتند. استفاده از آب آشامیدنی لوله‌کشی منجر به کاهش میزان عفونت‌های انگلی روده‌ای می‌شود. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده 55/6 درصد مدارس شهری و 22/6 درصد مدارس روستایی به ازاء هر 45 دانش‌آموز دارای یک آبخوری بودند. نتایج نشان داد که 55/6 درصد آبخوری‌های مدارس شهری و 22/6 درصد روستایی کف و دیوار بهداشتی قابل شست‌وشو داشتند. در مطالعه‌ای که دهقانی و همکاران در آزادشهر یزد انجام دادند 23/8 درصد از مدارس فاقد آبخوری مجزا بودند [15]. آدگبنرو و همکاران در مطالعه خود نشان دادند که تنها 50 درصد از مدارس نیجریه دارای منابع آب آشامیدنی بوده‌اند [16].
حداقل مساحت مورد نیاز به ازای هر دانش‌آموز در مدارس ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان بترتیب 6 ،7 و 8 مترمربع است که در 100 درصد مدارس شهری و 83/9 درصد مدارس روستایی مورد‌بررسی رعایت شده است. تحقیقات نشان داده است که ازدحام جمعیت بچه‎ها در هر فوت مربع در کلاس درس به عنوان یک عامل، مسئول کاهش معدل دخترها و افزایش مشکلات رفتاری در بین پسرها شده است [5]. کاهش مساحت به ازای هر دانش‌آموز با افزایش انتقال بیماری‌های مسری همراه است [11]. 
سرانه فضای سبز به ازای هر دانش‌آموز 0/5 مترمربع است که در 67/7 درصد مدارس روستایی مورد‌بررسی رعایت شده و در 88/9 درصد مدارس شهری رعایت شده بود. وجود فضای سبز با تلطیف هوای مدارس از نظر روانی، فاکتور بسیار مهمی در ارتقا و بهبود روحیه دانش‌آموزان است [11]. در مطالعه‌ای که جوهری و همکاران بر روی مدارس شهر تهران انجام دادند مشخص شد یکی از مهم‌ترین موارد، کمبود فضای سبز است [17]. از طرفی حیاط، ساختمان و مساحت زمین ورزشی بزرگ‌تر به ازای هر دانش‌آموز در مدرسه با افزایش فعالیت فیزیکی دانش‌آموزان و کاهش شاخص توده بدنی و جلوگیری از چاقی همراه است [18]. که با توجه به همه‌گیری افزایش وزن کودکان در دهه اخیر توجه بیشتر به تغذیه و فعالیت آن‌ها را می‌طلبد [11]. 
زمانی که فضای بیرون از کلاس به اندازه کافی بزگ و متنوع باشد دانش‌آموزان بیشتر تمایل دارند تا در اوقات فراغت خود از کلاس خارج شوند و به بازی بپردازند و در اطراف سرگرم شوند. بنابراین تعامل بیشتری با همدیگر و با محیطشان دارند که منجر به فعالیت فیزیکی بیشتر آن‌ها می‌‌شود اگر محیط حیاط برای دانش‌آموزان جالب نباشد، آن‌ها در کلاس می‌مانند به عبارتی سایز محیط و تنوع برای آن‌ها مهم است [19]. بدیع‌نژاد و همکاران در بررسی وضعیت بهداشت محیط 86 مدرسه در شیراز گزارش دادند که مدارس از فضای کافی به ازای هر نفر برخوردار نبودند [20]. 
تجزیه‌‌و‌تجلیل داده‎ها مشخص کرد که 77/8 درصد مدارس شهری و 35/5 درصد مدارس روستایی به ازای هر 60 دانش‌آموز یک دستشویی داشتند. نتایج مطالعه حاضر نشان داد که 77/8 درصد مدارس شهری و 35/5 درصد مدارس روستایی مجهز به صابون مایع بوده که نشان‌دهنده وضعیت نامطلوبی از این لحاظ است. بر اساس نتایج حاصل 44/4 درصد مدارس شهری و 29 درصد مدارس روستایی به ازای هر 40 دانش‌آموز یک توالت داشتند. در 44/4 درصد مدارس شهری و 29 درصد مدارس روستایی روش دفع فاضلاب بر اساس استاندارد بهداشتی به کار رفته است. یک مطالعه که به بررسی دانش، نگرش و عملکرد در ارتباط با آب، بهداشت و بهسازی در مدارسی در جنوب آفریقا پرداخت نشان داد که در بعضی از مدارس شهری تسهیلات شست‌وشوی دست وجود داشت اما صابون در دسترس نبود و در مدارس مناطق روستییی منابع آب و تسهیلات بهداشتی ناکافی بود و تسهیلات شست‌وشوی دست وجود نداشت یا در ورودی توالت‎ها شکسته بود [21]. 
بر اساس نتایج به‌دست‌آمده 3/33 درصد مدارس شهری و 16/1 درصد مدارس روستایی دارای زباله‌دان بهداشتی است که در 33/3 درصد مدارس شهری و 16/1 درصد مدارس روستایی فاصله زمانی تخلیه و شست‌وشوی زباله‌دان رعایت می‌شده است. از آنجا که مدیریت صحیح جمع‌آوری زباله نقش عمده در ارتقای سطح بهداشت محیط مدارس دارد، جبران این نقص در مدارس باقی‌مانده حائز اهمیت است. با توجه به مطالعات انجام‌شده کیسه زباله مشکلات بوی بد و جلب حشرات را کاهش می‌دهد [22]. پیرزداد و همکاران در بررسی 77 مدرسه ابتدایی دولتی در شهر اصفهان گزارش دادند 79 درصد مدارس از نظر جمع‌آوری و دفع زباله دارای وضعیت مطلوب بودند [23].
نتایج نشان داد که 55/6 درصد مدارس شهری و 41/9 درصد مدارس روستایی فاقد اتاق خدمات بهداشتی بودند که ضرورت دارد به این مسئله توجه خاص شود. عدم وجود اتاق خدمات بهداشتی در مدرسه ارائه خدمات فوری و اضطراری به دانش‌آموزان را دچار اختلال می‌کند.
 44/4 درصد از مدارس شهری و 74/2 درصد از مدارس روستایی آیین‌نامه ماده 13 قانون مواد خوراکی، آرایشی و بهداشتی را در بوفه رعایت کرده‌اند. در بررسی وضعیت بوفه مدارس و تأثیر آموزش بر متصدیان بوفه‎ها در اصفهان نتایح نشان داد که آموزش تأثیر چشمگیری در بهبود وضعیت بهداشتی فروشگاه مدارس نداشت و در 95 درصد مدارس جایگاه فروشگاه مطابق موازین استاندارد نبود. بهداشت فردی فروشنده و بهداشت محیط فروشگاه به ترتیب در 46/5 و 34/5 درصد موارد نامناسب بود [24]. در مطالعه مودی و همکاران در بیرجند مشخص شد که وضعیت بوفه‎ها در86/8 درصد موارد نامطلوب بود [25]. 
نتایج این تحقیق نشان داد که 100 درصد مدارس شهری و 87/1 درصد مدارس روستایی مورد مطالعه حسب مورد حداقل 500 متر از مکان‌هایی نظیر مکان انباشت زباله، بیمارستان‌ها، کارخانه‌ها، خطوط برق فشار قوی، دامداری‌ها، مرغداری‎ها و مراکز پرسروصدا، فاصله داشته‌اند. بنابراین در مورد 12/9 درصد از مدارس روستایی که به این گونه مراکز پرسرو‌صدا نزدیک‌اند باید چاره‌اندیشی شود. در مطالعه‌ای که توسط کیارتان در کشور نروژ انجام شد، مشخص شد که آلودگی صوتی در مناطقی که وسایل نقلیه سنگین رفت‌وآمد بیشتری داشتند تا 3 برابر مناطق دیگر است [26].
درگر و همکاران در آلمان یک مطالعه در رابطه با بررسی تأثیر منابع متفاوت سر‌و‌صدای محیطی در مشکلات بهداشت روانی در بچه‌های در سن مدرسه انجام دادند. نتایج حاصل از این تحقیق نشان داد که تماس با صدا در محل زندگی بچه‎ها با مشکلات بهداشتی روانی مانند مشکلات رفتاری، علائم هیجانی، و هایپر اکتیویتی همراه است [27]. همچنین سبب افزایش میزان استرس، کاهش دقت، تمرکز و میزان یادگیری از اثرات آلودگی صوتی است [11].
شندل و همکاران در سال 2009 در نیجریه اثرات منفی ناشی از سروصدای وسایل نقلیه در مدارس نزدیک جاده‎ها را گزارش دادند که بیش از 70 درصد شکایات از آلودگی صوتی به صورت خستگی بود. نتایج نشان داد که میزان صدا بیشتر از استاندارد سازمان بهداشت جهانی برای محیط‌های آموزشی بود که باعث می‌شود توانایی یادگیری و بازدهی معمول در بچه‎ها تحت تأثیر قرار گیرد [3].
تجزیه‌وتحلیل آمار جدول شماره 3 نشان می‌دهد که 100 درصد کلاس‌های مدارس شهری و 64/5 درصد کلاس‌های مدارس روستایی صاف و بدون درز هستند. 100 درصد از کلاس‌های مدارس شهری و 64/5 درصد کلاس‌های مدارس روستایی قابل شست‌وشو بودند. 
 برخورداری از نور طبیعی در کلاس‌های درس، رعایت نکات ایمنی در مورد وسایل سرمایش و گرمایش، استاندارد بودن پله‎ها از نظر طول، عرض و ارتفاع و مجهر بودن مدارس به وسایل اطفای حریق در 33/3 درصد مدارس شهری و 29 درصد مدارس روستایی رعایت شده است. نور و روشنای به طور معنی‌داری حالت و خلق بچه‎ها را تغییر می‌دهد و بر افزایش یا کاهش عملکرد شناختی حافظه و وظیفه حل مسئله تأثیر دارد [5].
تورونن و همکاران در سال 2014 در یک مطالعه کیفیت محیط داخلی در ساختمان مدارس ابتدایی فنلاند و عملکرد آکادمیک و بهداشتی در دانش‌آموزان را با اندازه‌گیری سرعت تهویه و شرایط دمای در کلاس درس بررسی کردند. بر اساس نتایج مطالعه شایع‌ترین علائم هفتگی در بهار خستگی و کوفتگی، گرفتگی بینی و سردرد بود. این محقق گزارش داده است که بین تهویه هوا و غیبت از مدرسه به علت بیماری ارتباط معنی‌داری وجود دارد [13]. بررسی‌های انجام‌شده توسط بلارک و همکاران در سال 1394 در زاهدان نشان داد که بیشترین مشکلات مربوط به ایمنی به راه‌پله اضطراری و وسایل اطفای حریق مربوط بود. در کل نتایج نشان داد که وضعیت بهداشتی مدارس در زاهدان نامطلوب بود [8]. در صورت طراحی ضعیف راهروها، راه‌پله‎ها و در ورودی مدرسه، حین حرکت بچه‎ها از یک مکان به قسمت دیگر، احتمال وقوع مشکلات بالقوه وجود دارد. همچنین کنترل بچه‎ها در این محیط‎ها مشکل است [5]. 
منیری گنجی و همکاران در مطالعه خود به بررسی وضعیت بهداشت محیط مدارس ابتدایی دخترانه خمین شهر اصفهان در سال 1392 پرداختند. آن‌ها نشان دادند که 25 درصد کلاس‎ها از نور کافی برخوردار بودند. هیچ‌یک از توالت و دستشویی‌‎ها دارای روشناییی مناسب نبود و مساحت زمین بازی به ازای هر دانش‌آموز در 91/7 درصد مدارس رعایت نشده بود. همچنین وضعیت دیوار کلاس‌ها و راهروها از نظر ارتفاع نصب سنگ در هیچ‌‌یک از مدارس مطابق استاندارد نبود. در این مطالعه 33/3 درصد کتابخانه‎ها از روشنایی کافی برخوردار بودند [28]. مدارس تازه‌ساخت وضعیت بهداشتی بهتری نسبت به مدارس قدیمی دارند. به عبارتی وضعیت بهداشتی مدارس با سن ساختمان مدرسه رابطه معنی‌داری دارد [14] و بین معماری مدرسه و آموزش‌و‌پرورش همبستگی وجود دارد [29]. 
در مطالعه دیگری زارع و همکاران در استان مرکزی 210 مدرسه را ابتدا از نظر وضعیت بهداشت محیط، ایمنی و ارگونومی در سال تحصیلی 1382-1383 بررسی کردند. نتایج این مطالعه نشان داد که از نظر بهداشت محیط 21/2 درصد و از نظر ایمنی 18/1 درصد مدارس مورد بررسی در شرایط مطلوب بودند. از نظر رعایت اصول ارگونومی 25/6 درصد مدارس موردبررسی در شرایط مناسب بودند و در هر دو مورد بین مدارس شهری و روستایی تفاوت معنی‌داری دیده شد. به عبارتی وضعیت بهداشت محیط، ایمنی و ارگونومی در مدارس ابتدایی از شرایط مطلوب برخوردار نبود [9]. بر اساس نتایج مطالعه حافظی و همکاران در سال 1391 مشخص شد که حضور مربی بهداشت می‌تواند منجر به بهبود وضعیت بهداشت محیط مدرسه شود و مدارس فاقد نیروی بهداشتی دارای سطح بهداشتی بسیار پایینی بودند [30]. 
در بررسی 220 مدرسه در شهر زاهدان حداقل مساحت مورد نیاز به ازای هر دانش‌آموز، سرانه فضایی سبز، دسترسی به آب آشامیدنی سالم، دفع بهدشتی فاضلاب و استاندارد، تعداد توالت به ترتیب در 32، 0، 62/5 و 75 و 27 درصد مدارس رعایت شده بود [8].
نتیجه‌گیری 
به طور کلی می‌توان نتیجه گرفت که بیشتر مدارس شهرستان اندیکا، از نظر وضعیت بهداشت محیط و ایمنی بر اساس آیین‌نامه بهداشت محیط مدارس دارای وضعیت ضعیف بودند، اما تعداد کمی هم وضعیت خوبی داشتند. بر اساس یافته‌های مطالعه حاضر بهبود وضعیت بهداشت محیط و ایمنی (بوفه، سرویس بهداشتی، آبخوری، وضعیت تهویه، رنگ آمیزی داخل کلاس‌ها و محیط‌های آموزشی، بهسازی فضای مدارس و آموزش موارد بهداشتی و ایمین) می‌تواند در افزایش سطح آموزشی و میزان یادگیری دانش‌آموزان بسیار موثر باشد.

ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این پژوهش مورد تأیید کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز قرار گرفته است (کد: IR.AJUMS.REC.1398.365).

حامی مالی
این تحقیق توسط کمیته تحقیقات دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز تأمین مالی شده است.

مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در طراحی، اجرا و نگارش همه بخش‌های پژوهش حاضر مشارکت داشته‌اند.

 تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.

Refrences

1. Kuponiyi OT, Amoran OE, Kuponiyi OT. School health services and its practice among public and private primary schools in Western Nigeria. BMC Res Notes. 2016; 9:203. [DOI:10.1186/s13104-016-2006-6] [PMID] [PMCID]
2. Ramavandi B, Hajivandi A, Fouladvand M, Shahverdi M. [Comparative survey of environmental health status of schools have health trainer and without health trainer in Bushehr province (Persian)]. Iran S Med J. 2015; 18(4):800-9. http://ismj.bpums.ac.ir/article-1-721-en.html
3. Ana GREE, Shendell DG, Brown GE, Sridhar MKC. Assessment of noise and associated health impacts at selected secondary schools in Ibadan, Nigeria. J Environ Public Health. 2009; 2009:739502. [DOI:10.1155/2009/739502][PMID][PMCID]
4. Salvato JA, Nemerow NL, Agardy FJ. Environmental engineering. Hoboken: John Wiley & Sons; 2003. http://medical.rums.ac.ir/uploads/rums_environmental_engineering_salvato.pdf
5. Kumar R, O’Malley PM, Johnston LD. Association between physical environment of secondary schools and student problem behavior: A national study, 2000-2003. Environ Behav. 2008; 40(4):455-86. [DOI:10.1177/0013916506293987]
6. Durán-Narucki V. School building condition, school attendance, and academic achievement in New York City public schools: A mediation model. J Environ Psychol. 2008; 28(3):278-86. [DOI:10.1016/j.jenvp.2008.02.008]
7. Kermani M, Farzadkia M, Yousefi Z, Ghandali R. [Investigating the environmental health and safety status among primary schools (Persian)]. J Mazandaran Univ Med Sci. 2012; 22(95):85-9. http://jmums.mazums.ac.ir/article-1-1537-en.html
8. Balarak D, Shahabi Niya M, Dashtizadeh [Investigation on environmental health and safety condition of Zahedan schools in 2014 (Persian)]. Beyhagh. 2015; 20(3):74-83. http://beyhagh.medsab.ac.ir/article_745.html
9. Zare R, Jalalvandi M, Rafiei M. [Ergonomic, safety and environmental health status of primary schools in Markazi province / Iran in 2003-2004 (Persian)]. J Kerman Univ Med Sci. 2008; 14(1):61-9. http://jkmu.kmu.ac.ir/article_17380.html
10. Jasper Ch, Le TT, Bartram J. Water and sanitation in schools: A systematic review of the health and educational outcomes. Int J Environ Res Public Health. 2012; 9(8):2772-87. [DOI:10.3390/ijerph9082772][PMID][PMCID]
11. Malakootian M, Akbari H, Nekoei-Moghadam M, Parizi A, Nekounam GA. [Investigation of environmental health condition and safety of schools in Kerman in 2007 (Persian)]. Tolooebehdasht. 2009; 7(3-4):1-14. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=127222
12. Wechsler H, Devereaux RS, Davis M, Collins J. Using the school environment to promote physical activity and healthy eating. Prev Med. 2000; 31(2):S121-37. [DOI:10.1006/pmed.2000.0649]
13. Turunen M, Toyinbo O, Putus T, Nevalainen A, Shaughnessy R, Haverinen-Shaughnessy U. Indoor environmental quality in school buildings, and the health and wellbeing of students. Int J Hyg Environ Health. 2014; 217(7):733-9. [DOI:10.1016/j.ijheh.2014.03.002][PMID]
14. Koshkaki RR, Poorgholami F, Jahromi MK, Koshkaki AR. A study of the status of environmental health at the junior highschools. Jokull J. 2015; 65(8):2-7.https://www.researchgate.net/profile/Farzad-Poorgholami/publication/292589199_
15. Dehghani Tafti AA, Ehrampoush MH, Zare Taghi Abadi N, Heydari MR. [Survey of environmental health of schools toilet in the Azadshahr city of Yazd province (Persian)]. Paper presented at: 4th National Congress on Environmental Health. 21 March 2001; Yazd, Iran. https://civilica.com/doc/76819/
16. Adegbenro CA. Effect of a school health programme on ensuring safe environments for primary school children. J R Soc Promot Health. 2007; 127(1):29-32. [DOI:10.1177/1466424007073204][PMID]
17. Johari Z, Faghih Zadeh S, Fallah N. [Evaluation of environmental health situation of sanitary services in Tehran’s primary schools (Persian)]. Daneshvar Med. 2000; 8(29):33-8. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=25430
18. Ozdemir A, Yilmaz O. Assessment of outdoor school environments and physical activity in Ankara’s primary schools. J Environ Psychol. 2008; 28(3):287-300. [DOI:10.1016/j.jenvp.2008.02.004]
19. Kasalı A, Doğan F. Fifth-, sixth-, and seventh- grade students’ use of non-classroom spaces during recess: The case of three private schools in Izmir, Turkey. J Environ Psychol. 2010; 30(4):518-32. [DOI:10.1016/j.jenvp.2010.03.008]
20. Badee Nezhad A, Jonidi Jafari A, Alhamd M, Davoudian Talab AH, Djahed B, Heydari MR. Evaluation of schools environmental health and safety indicators of schools located in Shiraz educations, Shiraz, Iran. Int J Adv Biotechnol Res. 2016; 7:210-6. https://bipublication.com/files/20160125Heydari.pdf
21. Sibiya JE, Gumbo JR. Knowledge, Attitude and Practices (KAP) survey on water, sanitation and hygiene in selected schools in Vhembe District, Limpopo, South Africa. Int J Environ Res Public Health. 2013; 10(6):2282-95. [DOI:10.3390/ijerph10062282][PMID][PMCID]
22. Shariatpanahi M. [Principles of environmental health (Persian)]. 3^rd Tehran: University of Tehran Press; 2003. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/498482
23. Pirzadeh A, Sharifirad GR, Oruji MA. [Comparison of environmental health in public primary schools in different districts of Isfahan (Persian)]. Health Syst 2010; 6(1):44-9. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=133104
24. Sharifirad GR, Amidi Mazaheri M, Akbarzadeh K. [Hygiene of school food- shops and effects of training on their keepers in Isfahan (Persian)]. J Ilam Univ Med Sci. 2005; 12(44-45):17-23. https://www.sid.ir/fa/Journal/ViewPaper.aspx?id=40508
25. Shahriari T, Moodi M, Hajiani M, Shahriari Z. [Study of hygienic status of schools in Birjand during year 2007-2008 (Persian)]. J Birjand Univ Med Sci. 2009; 16(2):68-75. http://journal.bums.ac.ir/article-1-459-en.html
26. Sælensminde K. Stated choice valuation of urban traffic air pollution and noise. Transp Res D Transp Environ. 1999; 4(1):13-27. [DOI:10.1016/S1361-9209(98)00020-0]
27. Dreger S, Meyer N, Fromme H, Bolte G, Study Group of the GME cohort. Environmental noise and incident mental health problems: A prospective cohort study among school children in Germany. Environ Res. 2015; 143(Pt A):49-54. [DOI:10.1016/j.envres.2015.08.003][PMID]
28. Ganji M, Shirani Z, Tarahi MJ, Ebrahimi A. [An evaluation of the environmental health status of girl’s primary schools in Khomeyni Shahr, Isfahan, Iran, in 2013 (Persian)]. J Health Syst Res. 2016; 12(3):267-71. http://hsr.mui.ac.ir/article-1-884-fa.html
29. Gislason N. Architectural design and the learning environment: A framework for school design research. Learn Environ Res. 2010; 13(2):127-45. [DOI:10.1007/s10984-010-9071-x]
30. Hāfezi A. [Comparison of enviromental health at girl schools having or not having school nurses with an approach to improving the national education level (Persian)]. Educ Innov. 2012; 11(3):163-87. http://noavaryedu.oerp.ir/article_78986.html