نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 گروه فیزیولوژی ورزش، دانشکده تربیت بدنی و علوم ورزشی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران
2 گروه فیزیولوژی، مرکز تحقیقات فیزیولوژی اعصاب، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی همدان، همدان، ایران
چکیده
کلیدواژهها
مقدمه
مقطع زمانی جنینی مرحله مهمی از زندگی هر فرد است و سیگنالهای محیطی در اوایل زندگی میتواند به بهبود وضعیت سلامت یا اختلالات پاتوفیزیولوژی، ازجمله چاقی، دیابت و بیماریهای قلبی عروقی منتهی شوند [1]. بر اساس تئوری منشأ توسعه سلامت و بیماری، تغییر محیط رحمی در دورههای حساس رشدی، ازجمله قبل از بارداری، هنگام بارداری و مراحل رشدی اولیه پس از تولد میتواند ساختارها، عملکردها و فنوتیپهای مولکولی را بهطور مداوم تغییر دهد [2].
مطالعات قبلی نشان میدهند که محیط جنینی و زندگی نوزاد ممکن است با بیماریهای مختلف در بزرگسالی که به بیماریهای مزمن یا اختلالات چندعاملی معروف هستند، مرتبط باشد [3]. همینطور شواهد رو به رشدی نشان میدهد که وضعیت بدنی پدر و مادر میتواند تغییرات ظریفی در کیفیت سلولهای فرزندان ایجاد کند که با استفاده از سازوکارهای غیرژنتیکی به بیماریهای مزمن در فرزندان منجر شود [4 ،2].
علاوه بر مرحله جنینی، ارتقای سلامت مادر قبل از بارداری نیز میتواند سلامت فرزندان را تحت تأثیر قرار دهد [6 ،5]. مطالعات بیشماری با استفاده از مدلهای حیوانی، ارتباط بین رفتار محیطی مادر هنگام بارداری را با وضعیت سلامت یا بیماری فرزندان تأیید کردهاند. در این زمینه مشخص شده است که آزمایشات محیطی مادر پیش از تولد، ازجمله دیابت بارداری [7]، نارسایی جفت [8]، چاقی مادر [9]، استرس مادر [10] و استعمال دخانیات والدین [11] میتواند بر رشد جنین و افزایش خطرات مربوط به بیماریهای مزمن در بزرگسالی تأثیرگذار باشد. مسئله قابل تأمل این است که در بیشتر مطالعات نقش مداخلات منفی بررسی شده و به عوامل مؤثر در پیشگیری از بیماری، ازجمله فعالیت بدنی کمتر توجه شده است.
مطالعات اخیر نشان داده است که تمرین استقامتی مادر طی بارداری میتواند بر سلامت عروقی نسل بعدی تأثیرگذار باشد [13 ،12]. گائینی و همکاران نشان دادند که بهبود آمادگی بدنی مادر قبل و هنگام بارداری اثر مثبتی بر نیمرخ لیپیدی فرزندان، بهویژه جنس نر دارد [14]. یکی از اختلالات شایع در جهان، اختلال در چربی خون است که با عملکرد ارگانهای مختلف مرتبط بوده و میتواند در شروع بیماریهای مزمن مؤثر باشد [15].
به خوبی مشخص شده است که یکی از نشانههای بیماری آترواسکلروز و قلبی عروقی، تغییر سطوح کلسترول پلاسما (لیپوپروتئین با چگالی بالا و لیپوپروتئین با چگالی پایین) و افزایش نسبتهای Total cholesterol / HDL cholesterol و LDL / HDL cholesterol. است [16]. همچنین مطالعات اخیر تغییر سطوح کلسترول پلاسما را به عنوان یک ریسک فاکتور در بسیاری از بیماریها، ازجمله اختلالات عملکردی و شناختی مغز [18 ،17]، اختلالات کبد [20 ،19] و کلیه [21] نشان داده است؛ بنابراین اندازهگیری LDL ،HDL و Cho جهت بررسی وضعیت سلامت بدن اهمیت بسزایی دارد [22].
از آنجا که وضعیت مطلوب پروفایل لیپیدی یکی از نشانگرهای مهم سلامت بدن محسوب میشود، به نظر میرسد پروفایل لیپیدی را بتوان به عنوان مؤلفه پیشبینیکننده سلامت مرتبط با ورزش در نظر گرفت. مطالعات در زمینه نقش ورزش مادری بر سلامت بلند مدت فرزندان رو به افزایش است [25-23]. شمار اندک مطالعات موجود در این زمینه بیشتر بر اثرات فعالیت ورزشی اختیاری یا استقامتی تمرکز دارند و تا به حال مطالعهای در مورد تأثیر تمرین تناوبی شدید بر پروفایل لیپیدی فرزندان در بزرگسالی انجام نشده است.
تمرین تناوبی شدید به عنوان وهلههای تکراری فعالیت ورزشی کوتاهمدت با شدت 85 تا 95 درصد حداکثر ضربان قلب به همراه دورههای ریکاوری فعال در نظر گرفته میشود [27 ،26]. در رابطه با تمرین تناوبی شدید مشخص شده است که نه تنها موشهای باردار قادر به تحمل این شدت از فعالیت هنگام بارداری هستند، بلکه این مدل تمرینی تأثیر معناداری بر فاکتورهای بیوژنز میتوکندری جنین نیز دارد [28]. صرفنظر از نوع تمرین گائینی و همکاران نشان دادند که تغییرات پروفایل لیپیدی به جنسیت وابسته است [14]، درنتیجه مطالعات بیشتری در این زمینه مورد نیاز است. بنابراین سؤال اصلی این مطالعه این است که آیا تمرین تناوبی شدید مادری میتواند به بهبود پروفایل لیپیدی فرزندان بالغ منجر شود؟ و اینکه آیا این تغییر وابسته به جنسیت است یا خیر؟ برای پاسخ به این سؤال تمرین تناوبی شدید مادری قبل از بارداری و هنگام بارداری بر نیمرخ لیپیدی فرزندان نر و ماده ارزیابی شد.
روش بررسی
پژوهش حاضر از نوع توسعهای و روش آن تجربی بود و در بخش فیزیولوژی دانشکده پزشکی دانشگاه علومپزشکی همدان انجام شد.
نمونههای حیوانی پژوهش: 24 سر موش صحرایی ماده نژاد ویستار (میانگین وزن: 200-170 گرم)، پرورشیافته در آزمایشگاه حیوانات دانشگاه علومپزشکی همدان، تحت شرایط کنترلشده محیطی با درجه حرارت 2±22 درجه سانتیگراد، رطوبت نسبی50 درصد، چرخه روشنایی/تاریکی 12:12 ساعت و دسترسی آزادانه به آب و غذای استاندارد جوندگان، نگهداری شدند.
طراحی مطالعه: حیوانات مطالعهشده در این آزمایش بهطور تصادفی در سه گروه مادری کنترل (C) (N=8)، تمرین قبل از بارداری (N=8) و تمرین قبل و هنگام بارداری (N=8) تقسیمبندی شدند. پروتکل تمرین قبل از بارداری به مدت شش هفته و حین بارداری به مدت سه هفته در نظر گرفته شد. آشناسازی حیوانات با روند تمرینات به مدت چهار روز با سرعت نُه تا دوازده متر در دقیقه و به مدت دوازده دقیقه با تردمیل مخصوص جوندگان (مدل نوید 2106، ساخت شرکت تجهیزگستر امید ایرانی) انجام شد.
به منظور ارزیابی حداکثر ظرفیت دویدن برای تعیین سرعت جلسات تمرینی، تست ظرفیت دویدن تا رسیدن به واماندگی، پیش از شروع تمرینات انجام گرفت [29] و حداکثر سرعت و مسافت کل ثبت شد. بعد از اتمام شش هفته پروتکل تمرینی قبل از بارداری، یک موش نر با دو موش ماده به مدت دو روز در یک قفس جهت جفتگیری قرار گرفتند. مشاهده پلاگ واژینال به عنوان اولین روز بارداری در نظر گرفته شد، اما از آنجا که مشاهده پلاگ تأیید دقیقی از بارداری محسوب نمیشود، همه موشهای مادر به مدت سه هفته پروتکل تمرینی هنگام بارداری را انجام دادند و بعد از اتمام دوره بارداری (21-19 روز) موشهایی که باردار نشده بودند، از مطالعه خارج شدند.
بعد از تولد فرزندان، تعداد بچهها به دلیل همسانسازی گروهها برابر شدند و بعد از اتمام دوره شیردهی (21 روز) فرزندان ماده از مادر خود جدا شده و بر اساس زمان تمرین مادر خود در گروهبندی جدید به شرح زیر قرار گرفته و تا رسیدن به سن ده هفته نگهداری شدند: فرزندان گروه کنترل، فرزندان گروه تمرین قبل از بارداری و فرزندان گروه تمرین قبل و هنگام بارداری. تعداد فرزندان در هر گروه بر اساس تعداد مادران باردار در نظر گرفته شد.
پروتکل تمرین تناوبی: تمرین تناوبی شدید در گروههای تمرینی مادری اجرا شد. پروتکل تمرینی هنگام بارداری شبیه سه هفته اول قبل از بارداری بود که شامل دویدن روی تردمیل برای پنج روز در هفته بود. تمرین در هفته اول به صورت مراحل متناوب یک دقیقهای دویدن با سرعت هجده متر بر دقیقه (95-80 درصد سرعت بیشینه) و شیب ده درجه به همراه دو دقیقه استراحت فعال با سرعت سیزده متر بر دقیقه (65 درصد سرعت بیشینه ) و شیب صفر درجه بود [30]. سرعت دویدن و وهلههای تمرینی به ازای هر هفته بر اساس اصل اضافه بار افزایش یافت (جدول شماره 1).
تهیه نمونه: بعد از دوازده ساعت ناشتایی، وزن نهایی حیوانات اندازهگیری شد و با تزریق ترکیب کتامین زایلازین (30-3 میلیگرم بر کیلوگرم) بیهوش شدند. بعد از خونگیری از ورید ونکاوا، نمونههای خون در سانتریفیوژ با دور ۳۵۰۰ در دقیقه به مدت ده دقیقه قرار گرفت و پس از جداسازی سرم در دمای °C 20- جهت اندازهگیری پروفایل لیپیدی نگهداری شد.
اندازهگیری پروفایل لیپیدی سرم: مقادیر سرمی LDL ،HDL Cho و تریگلیسرید با استفاده از کیت پارس آزمون در آزمایشگاه رفرانس همدان توسط دستگاه اتوآنالایزر اندازهگیری شد.
روشهای آماری: در پژوهش حاضر همه اطلاعات به صورت میانگینانحراف معیار ارائه شدهاست. به منظور بررسی نرمال بودن توزیع دادهها از آزمون شاپیروویلک استفاده شد. تغییرات بینگروهی متغیرها نیز با استفاده از آزمونهای آنووای یکطرفه، آنووای دوطرفه و تعقیبی دانت بررسی شد. تجزیه و تحلیل دادهها با استفاده از نرمافزارهای Excel 2010 و GraPhPad Priam8 انجام و سطح معناداری 0/05˂P در نظر گرفته شد.
یافتهها
دادههای مادران
دادههای توصیفی مادران در جدول شماره 2 نشان داده شده است. در شروع تمرینات تفاوت معناداری در وزن مادران بین گروههای پژوهش وجود نداشت (P=0/45, F=0/82, [2,21]). دادههای این متغیر نشان داد اگرچه تمرین مادری قبل از بارداری منجر به کاهش وزن مادران شد، اما این کاهش معنادار نبود (P=0/33, F=2/00, [2,21]). همچنین این مدل تمرینی منجر به تفاوت معناداری در وزن بدن حیوانات باردار نشد (P=0/29, F=1/18, [2,21]).
علاوه بر این، تفاوت معناداری از نظر تعداد تولهها (P=0/33, F=1/18, [2,21])، وزن تولد تولهها (P=0/53, F=3/38, [2,21]) و تعداد تولههای نر و ماده (P=0/40, F=0/96, [2,21] و P=0/14, F=2/26, [2,21]) بین گروههای مختلف مادری وجود نداشت.
دادههای فرزندان
یافتههای حاصل از تجزیه و تحلیل دادههای موجود در رابطه با تأثیر تمرین تناوبی شدید مادری قبل و هنگام بارداری بر وزن تولد تولهها نشان داد که تمرین تناوبی شدید مادر تأثیری بر وزن تولد تولههای نر (P=0/76, F=0/27, [2,21]) و ماده (P=0/69, F=0/38, [2,21]) ندارد (تصویر شماره 1). همینطور تفاوت معناداری در تعامل جنس × گروه مشاهده نشد (0/98=P).
در تصاویر شماره 2 و 3 تفاوت سطوح سرمی LDL ،HDL ،Cho و TG به ترتیب در تولههای نر و ماده نشان داده شده است. یافتههای پژوهش حاضر نشان داد تأثیر تمرین تناوبی شدید مادری قبل و هنگام بارداری قابلیت کاهش معنادار LDL و Cho را در تولههای بالغ نر (P=0/03, F=4/33, [2,21] و P=0/02, F=5/39, [2,21]) و ماده (P=0/00, F=9/69, [2,21] و P=0/02, F=4/82, [2,21]) دارد. در این راستا اختلافی بین فرزندان گروهی که مادر آنها فقط قبل از بارداری ورزش تمرین تناوبی شدید انجام داده بودند با گروه کنترل وجود نداشت.
در تصاویر شماره 4 و 5 میزان نسبت کلسترول تام به کلسترول HDL و نسبت LDL / HDL به ترتیب در تولههای بالغ نر و ماده نشان داده شده است. یافتههای پژوهش حاضر نشان داد تمرین تناوبی شدید مادری قبل و هنگام بارداری قابلیت کاهش معنادار نسبت کلسترول LDL / HDL را در تولههای بالغ نر (P=0/04, F=3/58, [2,21]) و ماده (P=0/04, F=3/75, [2,21]) دارد، اما این مدل تمرینی تأثیر معناداری بر میزان نسبت کلسترول تام به کلسترول HDL نداشت.
یافتههای حاصل از تجزیهوتحلیل آنووای دو طرفه دادههای موجود در مورد تأثیر تمرین تناوبی شدید بر پروفایل لیپیدی تولههای بالغ نشان داد که تفاوت معناداری در تعامل جنس × گروه در هیچکدام از شاخصهای پروفایل لیپیدی وجود ندارد.
بحث
ورزش در دوران بارداری به عنوان یک فاکتور محیطی مثبت و مؤثر در سلامت مادر و جنین در جهت پیشگیری از بیماریهای مزمن مورد توجه قرار گرفته است [33-31 ،6]. مطالعه حاضر با هدف بررسی نقش تمرین تناوبی شدید مادر قبل و هنگام بارداری به عنوان یک سبک از زندگی سالم بر پروفایل لیپیدی فرزندان انجام شد.
مهمترین یافته پژوهش حاضر این بود که تأثیر مثبت تمرین تناوبی شدید مادری قبل و هنگام بارداری میتواند به نسل بعدی منتقل شده و از تولهها در برابر بیماریهای مزمن در بزرگسالی به واسطه کاهش سرمی LDL ،Cho و LDL / HDL cholesterol محافظت کند. این تأثیرات در هر دو جنس یکسان هستند.
شواهد علمی مختلف از رابطه وزن تولد بر پیامدهای سلامت پس از تولد حمایت میکنند [34] و وزن تولد به عنوان یک عامل مهم در بیماریهای مزمن بزرگسالی شناخته شده است [36 ،35]. مطابق با مطالعات قبلی انجامشده [37]، نتایج وزن تولد فرزندان در تحقیق حاضر نشان داد که این شدت از تمرین هنگام بارداری بر وزن تولد تولههای نر و ماده تأثیر منفی ندارد.
مشاهدات اپیدمیولوژیک نشان میدهند که تغییرات رشدی مربوط به سلامت با محیط قبل از تولد ارتباط نزدیکی دارد. با توجه به اینکه تمرین تناوبی شدید مادری میتواند در موشهای باردار بدون تأثیر منفی بر وزن تولد فرزندان تحمل شود، سؤال اصلی این است که آیا ورزش شدید میتواند محیط داخل رحمی را به یک محیط غنی در زمینه بهبود پروفایل لیپیدی تبدیل کند؟
بر اساس پیشینه تحقیق، تا به امروز تنها یک مطالعه، تأثیر تمرین تناوبی شدید در دوران بارداری را بررسی کرده [28] که توانسته است تأثیر مثبت این مدل تمرینی را بر فاکتورهای بیوژنز میتوکندری جنین نشان دهد [38]. با توجه به ارتباط سازگاریهای میتوکندریایی با ظرفیت هوازی و متابولیسم چربی [40 ،39] به نظر میرسد تمرین مادری بتواند تغییرات مثبتی در نیمرخ لیپیدی فرزندان ایجاد کند. با این حال، اثربخشی طولانیمدت تمرین تناوبی شدید مادری در پیشگیری از بیماریهای مزمن بزرگسالی ناشناخته باقیمانده است. در مطالعات اپیدمیولوژیک نشان داده شده که از بین لیپوپروتئینهای خون عمدتاً LDL نقش آتروژنیک (رسوب چربی در دیواره عروق) داشته و در بیماران مبتلا به آترواسکروز افزایش معناداری پیدا میکند. از طرف دیگر، HDL با انتقال و کاتابولیزه کردن کلسترول از بافتهای محیطی به کبد [41] نقش آنتیآتروژنیک دارد. در تحقیقی روی خرگوشها مشخص شد که آزمایشات کاهنده کلسترول در دوران بارداری، تأثیرات عمیقی بر سلامت عروقی بچهها در بزرگسالی ایفا میکند [24].
در پژوهشی که روی موشهای C57BL/6 انجام گرفت، تأثیر ورزش مادری را قبل و هنگام بارداری بر سلامت متابولیکی فرزندان بدون تغییر در ترکیب بدنی آنها نشان داد [42]. نتایج متفاوتی در رابطه با تأثیر رفتار مادر هنگام بارداری بر پروفایل لیپیدی فرزندان گزارش شده و هنوز سازوکارهای اساسی آن مشخص نشده است [43].
در همین راستا، گائینی و همکاران نشان دادند که بهبود آمادگی بدنی مادر از طریق تمرین استقامتی پیش از بارداری و حفظ نسبی آن به واسطه فعالیت ورزشی در دوران بارداری میتواند اثرات مثبتی بر نیمرخ لیپیدی فرزندان، بهویژه جنس نر داشته باشد [14]. در انسان نیز افزایش رگههای چربی در آئورت فرزندانی که مادر آنها هنگام بارداری به کلسترول بالا مبتلا بودهاند، اثبات شده است [44].
در این راستا، نتایج مطالعه حاضر نشان داد تمرین تناوبی شدید مادری قبل و هنگام بارداری میتواند سطوح LDL و Cho سرمی را در تولههای بالغ مستقل از جنسیت کاهش دهد، ولی تأثیری بر HDL و TG تولهها ندارد. مشخص شده است که ورزش هوازی مادر هنگام بارداری قابلیت کاهش میزان هورمون رشد بند ناف جنین و همینطور کاهش شاخص توده بدنی نوزاد را دارد [45].
یکی از مزایای ورزش در دوران بارداری کاهش توده چربی در بدو تولد است [46]؛ بنابراین به نظر میرسد که تغییرات چربی مشاهدهشده، درنتیجه کاهش جزئی در دسترس بودن مواد مغذی جنین است که از کاهش متناوب جریان خون رحم حین فعالیت نشئت میگیرد [47]. علاوه بر این، در این تحقیق تمرین تناوبی شدید مادری نتوانست میزان HDL سرمی فرزندان را دستخوش تغییر قرار دهد که شاید بتوان حصول این نتیجه را با این نکته مرتبط دانست که HDL به سختی به تمرین واکنش نشان میدهد و بیشتر به رژیم غذایی و حجم تمرین وابسته است [49 ،48].
با توجه به اهمیت نسبتهای Total cholesterol / HDL cholesterol وLDL / HDL cholesterol. به عنوان یک معیار پیشبینیکننده مناسب در جهت سلامت قلبی [50]، در این پژوهش نسبتهای یادشده نیز ارزیابی شدند. یافتههای مطالعه حاضر نشان داد که تمرین تناوبی شدید مادر قبل و هنگام بارداری میتواند با کاهش معنادار نسبت LDL / HDL cholesterol. به بهبود سلامت قلبی عروقی فرزندان بالغ منجر شود. همچنین تمرین تناوبی شدید مادری اگرچه باعث کاهش میزان کلسترول تام به HDL شد، اما این کاهش معنادار نبود.
بنابراین با توجه به یافتههای پژوهش حاضر، به نظر میرسد تمرین تناوبی شدید مادری قبل و هنگام بارداری، بدون تأثیر بر وزن تولد و با کاهش سطوحی سرمی LDL ،Cho و LDL / HDL cholesterol در تولههای نر و ماده (مستقل از جنسیت) میتواند باعث تولد فرزندانی سالم در بزرگسالی شود.
نتیجهگیری
میتوان تمرین تناوبی شدید را به عنوان یک آزمایش محیطی مناسب قبل و هنگام بارداری معرفی کرد که با تغییر مناسب محیط رحمی به تولد فرزندانی با ریسک کمتر ابتلا به بیماریهای مزمن در بزرگسالی کمک میکند.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
تمام آزمایشات حیوانی بر اساس دستورالعملهای انجمن ملی حمایت از حیوانات آزمایشگاهی انجام و مراحل نگهداری موشها و قربانی کردن آنها، مورد تأیید بازرس مطالعات حیوانی ایران قرار گرفت. همچنین این مطالعه مورد تایید کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی همدان قرار گرفته است (کد اخلاقی: IR.UMSHA.REC 1397.528).
حامی مالی
این مقاله برگرفته از رساله دکتری نویسنده اول در گروه فیزیولوژی ورزش، دانشکده تربیتبدنی و علوم ورزشی، دانشگاه خوارزمی، تهران است.
مشارکت نویسندگان
تمامی نویسندگان به یک اندازه در نگارش مقاله مشارکت داشتهاند.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.
References